Dzisiaj narysujemy śmierć ‒ Wojciech Tochman

Rwanda to niewielki kraj w środkowo-wschodniej Afryce. Kraj, w którym od zawsze żyli Hutu, Tutsi i Twa. Trzy plemiona? Setki lat temu tak, ale do niedawna wszyscy byli Rwandyjczykami. Można by rzec, że podzielonymi na klasy społeczne. Aż do kwietnia 1994 roku. Wtedy jedni nadal byli ludźmi, drudzy stali się karaluchami. 6 kwietnia tegoż roku zestrzelony został samolot prezydenta Rwandy (z pochodzenia Hutu). O próbę przejęcia władzy zostali oskarżeni Tutsi. Kilka dni później Hutu zaczęli mordować Tutsi. Wszystkich: mężczyzn, kobiety, dzieci, starców.

W ciągu stu dni prawie milion Tutsi zostało zarżniętych maczetami przez swoich sąsiadów i bojówkarzy interahamwe. Ofiary były ściągane do szkół, kościołów, siedzib władz, gdzie rzekomo miały otrzymać pomoc i ochronę, by zostać bestialsko zamordowanymi. Tropione i zarzynane jak dzikie zwierzęta na bagnach i mokradłach. Niemal wszystkie kobiety zostały wcześniej zgwałcone, te ładniejsze ciągnięte były przez bandy morderców, którzy zrobili z nich niewolnice, by zabić je po kilku tygodniach. Dzieci musiałby patrzeć na śmierć swoich matek, rodzice na ciała zamordowanych dzieci. Nikt nie był grzebany, ciała gniły i śmierdziały przez prawie trzy miesiące, by potem zostać zasypanymi w masowych mogiłach.

Bohaterem reportażu Tochmana jest Leonard, który w 1994 roku miał dziewięć lat i musiał uciekać wraz z dwoma młodszymi braćmi. Ojca zarżnęli już pierwszego dnia. Ciężarna matka schroniła się u sąsiadów Hutu, w domu których przebywała w nocy. W dzień musiała sobie radzić sama - chować się gdzieś w krzakach niezależnie do pogody. Małego, który cudem się urodził, przygarnęli sąsiedzi. Nie wiadomo, co się stało z matką. Dziś Leonard jest dorosłym człowiekiem, studentem, który chce opowiedzieć historię swojej rodziny, choć jest to dla niego bardzo trudne. Tochman rozmawia z wieloma Tutsi. Każda z tych rozmów jest wstrząsająca.

I pomyśleć, że wydawało nam się, iż nic równie strasznego jak Holocaust nie ma prawa więcej się zdarzyć, tutaj trzeba by się chyba zastanowić, czy nie wydarzyło się coś gorszego. Tutsi nie zostali zamordowani przez obcy naród, którego przedstawiciele w swoich chorych umysłach uważali się za nadludzi, ale przez własnych sąsiadów, na których cudem ocaleni muszą codziennie patrzeć. Co gorsza, Rwanda nie jest jedynym takim przypadkiem. Wystarczy wymienić chociażby masakrę w Sabrze i Szatili, mord w Srebrenicy czy ofiary konfliktu w Darfurze. Może nam, Europejczykom, wypadałoby zastanowić się, jaki mieliśmy w tym udział? Nasi księżą zdążyli uciec przed masakrą, która przecież nie wydarzyła się z dnia na dzień. Owszem, punktem zapalnym było zestrzelenie samolotu, ale samo ludobójstwo było działaniem planowanym miesiącami, z ostrą propagandą (głównie w radio) nawołującą do zgniecenia karaluchów.

Wydarzenia opisane w książce są wstrząsające. Autor, jak w klasycznych reportażu, nie akcentuje swojej osoby. Pisze stylem suchej relacji, przez co te straszne zdarzenia stają się jakby bardziej dosłowne, bardziej nas dotykają. Mamy wrażenie, że jesteśmy świadkami ludobójstwa, widzimy gnijące, rozkładające się ciała mężczyzn, kobiet, dzieci, także niemowląt, które nie zostały ścięte, ale umarły z głodu, leżąc przy piersiach swoich matek. Jest to dość konkretna relacja, ale jednocześnie bardzo trudna. Tochman wielokrotnie zaznacza, jak trudno rozmawiało się z ocalonymi, którzy stracili bliskich i byli świadkami rzezi. Wspomina, że może powinien o coś zapytać, przecież po to tam był ‒ żeby jak najwięcej się dowiedzieć i to opisać, ale nie potrafił zadawać konkretnych pytań, bo te sprawiały, że wydarzenia z 1994 roku wracały. Ten problem chyba najlepiej oddaje tytuł reportażu ‒ „dzisiaj narysujemy śmierć” ‒ to są zdarzenia niemożliwe do opisania słowami, słowa nie udźwigną ich ciężaru, nie są w stanie przekazać prawdy. Jako osobie, która niewiele wie o Rwandzie i panujących tam stosunkach społecznych brakowało mi trochę informacji o życiu w kraju i relacjach między Hutu i Tutsi sprzed masakry. Tochman skupia się na ocalonych, na ich stosunku do morderców, których muszą codziennie widywać.

Autor przedstawia także stosunek Kościoła katolickiego do wydarzeń w Rwandzie. I choć najczęściej stara się ukryć własne poglądy, to szczególnie tutaj widać, jak krytycznie odnosi się do braku sprzeciwu wobec mordów, strachu przed oprawcami i, chyba, pewną znieczulicą księży katolickich. Autor zaznacza, że nie wszyscy tak postąpili, ale niestety znaczna większość. Problem ten przekłada się na pamięć po zamordowanych. Dziś wielu ludzi, także przedstawiciele kleru, stara się rozmyć fakty, mówiąc, iż w Rwandzie miały miejsce dwa ludobójstwa (drugim miałaby być zemsta Tutsi na Hutu). Dziś mówienie, że jest się Tutsi lub Hutu jest niemile widziane, niemalże zabronione. Władza kreuje wizję jednego państwa, jednego narodu, Rwandyjczyków. Wizję pojednania, ceną którego są znikające tablice z liczbą ofiar w miejscach mordów. Tylko jak daleko jest od tej poprawności politycznej do całkowitego zanegowania wydarzeń z 1994? Minęło dopiero osiemnaście lat. Rwanda jest masowym grobem, a mimo wszystko są ludzie, którzy twierdzą, że nie doszło tam do ludobójstwa. Co będziemy wiedzieć o ludobójstwie w Rwandzie za lat dwadzieścia? Nadzieja w książkach takich, jak ta Tochmana.